Hasankeyf Örenyeri ’nin ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu bilinmemekle birlikte şehir ve etrafındaki mağaralar, burada çağlar öncesi yerleşim olduğuna işarettir. Hasankeyf, en eski yerleşim yerlerinden biri olan Mezapotamya bölgesinde yer almaktadır.

Yekpare taştan meydana gelen kalesi nedeniyle”Kaya Kale” anlamına gelen “Hısn Keyfa” adını almıştır. Ancak başka isimler de kullanıldığı bilinmektedir. Hasankeyf Örenyeri, Türk-İslam tarihi ve medeniyeti açısından önemli bir yere sahiptir.

Milattan önceki dönemlerde Hasankeyf’in ne gibi tarihi gelişmelere sahne olduğu, kimlerin burada hüküm sürdüğü herhangi bir kaynak olmadığından bilinmemektedir.Yalnız Mezapotamya bölgesine hakim olan kavimlerin en gözde yerlerinden birinin Hasankeyf olduğunu söylemek mümkündür.

Miladi ilk asırlarda Hasankeyf, Bizanslılarla Sasaniler arasında el değiştirmiş. Zaman zaman Bizanslıların zaman zaman da Sasaniler’in elinde kalmıştır. IV.Yüzyılın ortalarında Hasankeyf’e sağlam bir kale yapan Bizanslılar, Müslümanların burayı fethettiği VII. Yüzyıl başlarına kadar egemenliklerini sürdürmüşlerdir.

Hasankeyf kalesinin kurulması, MS.IV.yüzyıl ortalarında, Diyarbakır çevresini ele geçiren Bizans İmparatoru Konstantinos, bölgeyi korumak amacıyla iki sınır kalesi inşa ettirmiştir.

Bu iki kaleden birisi Hasankeyf kalesidir. Kalede bulunan mağaralar, buranın kalenin inşasından önce de yerleşme yeri olarak kullanıldığını göstermektedir.

Hasankeyf MS. 639 yılında Emeviler tarafından fethedilmiştir. Bu tarihten sonra; Abbasiler, Hamdaniler. Mervaniler, Artuklular, Eyyubiler ve Osmanlılar’ın egemenliği altında kalmıştır. Hasankeyf en parlak dönemini Artuklular döneminde yaşamıştır. Bu dönemden kalan tarihi eserler şunlardır:

Hasankeyf Kalesi

IV. yüzyıl ortalarında Bizanslılar tarafından kurulmuştur. Daha sonraki dönemlerde de korunma özelliğinden dolayı, Hasankeyf’in en önemli yerleşim birimini oluşturmuştur.

Kalede yüzlerce yerleşim yerinin yanında Büyük Saray, Küçük Saray, Ulu Cami gibi tarihi eserler yer almaktadır.

Köprü

Ortaçağın en büyük taş köprüsüdür. Kesin olmamakla beraber Artuklular tarafından XII. yüzyılda yapıldığı söylenmektedir. Artuklu eseri Malabadi Köprüsü ile benzerliği bu ihtimali güçlendirmektedir.

Büyük Saray

Kalenin kuzeyinde yer alan ye göçükler altında kalan sarayın kitabesi olmadığından kesin olarak ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı bilinmemekle birlikte yapının özelliklerinden Artuklu eseri olduğu tahmin edilmektedir.