Nazım Hikmet Kültür ve Sanat Vakfı, şairin kız kardeşi merhum Samiye Yaltırım tarafından 22 Mayıs 1991 tarihinde kuruldu. Kuruluş hazırlıkları 3 Haziran 1990 günü şairin kız kardeşi Samiye Yaltırım’ın çağrısıyla İstanbul Mülkiyeliler Birliği’nde bir araya gelen Nâzım Hikmet dostları tarafından başlatıldı. Bu toplantıya katılanlar Girişim Kurulu olarak adlandırıldı.

Girişim Kurulu içinden çalışmaları aktif olarak yürütmek üzere Prof Dr. Aydın Aybay başkanlığında geçici bir yönetim kurulu oluşturuldu. Bu kurul bir vakfın kurulabilmesi için zorunlu olan hukuki ve maddi hazırlıkları yaptı. İstanbul Açıkhava Tiyatrosu’nda düzenlenen bir geceyle ilk katkı sağlandı. Bu geceye ülkenin önde gelen sanatçıları Nâzım Hikmet şiirleri ve şarkılarıyla destek verdi. Yüzden fazla ressam ve yontucu Cemal Reşit Rey salonlarında düzenlenen büyük bir sergiyle eserlerini bağışladı. Yazarlar, şairler kitaplarının telifleriyle, kimi tiyatrolar gişe gelirleriyle katıldı. Öte yandan Aydın Aybay başkanlığında hukukçu bir ekip hukuki çalışmalara başladı. Bir yıl içinde maddi ve hukuki anlamda gerekli hazırlıklar tamamlanarak ilgili Mahkemeye başvuru yapıldı.

22 Mayıs 1991’de kuruluşu onaylanan Vakıf’ta hızla Nâzım Hikmet’in 90. doğum yılı hazırlıklarına başlandı. 1992 Ocak ayında “Nâzım Hikmet Aramızda” adıyla bir hafta düzenlendi. Bu hafta süresince Nâzım Hikmet ilk kez kendi ülkesinde tüm yönleriyle tartışıldı, anıldı. Sergiler açıldı. Tiyatro oyunları sahnelendi. Şiir ve müzik dinletileri yapıldı. Lütfü Kırdar Sergi Sarayı’nda düzenlenen kapanış gecesi, Bolşoy Tiyatrosu balerinlerinin, Joan Baez, Zülfü Livaneli, Genco Erkal, Işık Yenersu gibi sanatçıların ve Saim Akçıl Gençlik Korosu’nun katılımıyla yapıldı. Bu gecenin açılışını, ilk kez bir devlet görevlisi; dönemin Kültür Bakanı Fikri Sağlar yaptı ve Nâzım Hikmet’ten “Devlet adına” özür diledi.

Bu hafta içinde Vakfın ilk Danışma Kurulu da toplandı ve hazırlıkları yürüten Geçici Yönetim Kurulu’nun, geçici sıfatını kaldırarak Yönetim Kurulu olarak çalışmalarını sürdürmesine karar verildi. Samiye Yaltırım Başkan, Aydın Aybay Başkan Vekili oldu.

NÂZIM HİKMET KÜLTÜR VE SANAT VAKFI’NIN AMACI:

Bütün dünyada Nâzım Hikmet’le ilgili yazı, kitap, yayın, fotoğraf, resim, film, müzik, heykel, anıt vb. nitelikte bütün çalışma ve yapıtları veya onların örneklerini toplayacak bir merkez kurmak.

Eserlerini araştırmak, yaygınlaştırmak ve tanıtmak.
Her türlü kültürel, sanatsal ve bilimsel çalışmaları destekleyerek ülkemizde ve dünyada kültür, sanat ve bilimsel akademik düzeyinin yükselmesine katkıda bulunmak.

NÂZIM HİKMET KÜLTÜR VE SANAT VAKFI’NIN ETKİNLİKLERİ:

a) Kültür, sanat ve bilgi merkezleri, müzeler, araştırma-geliştirme birimleri, enstitüler kurar.
b) Yayınlar yapar.
c) Kültürel, sanatsal, bilimsel açıdan eğitici, tanıtıcı, değerlendirici nitelikte toplantı, seminer, kurs, panel, sempozyum ve benzerlerini düzenler.
d) Kültürel, sanatsal ve bilimsel çalışmaları desteklemek için ödüller verir.
e) Kültürel, sanatsal ve bilimsel konularda yarışmalar düzenler.
f) Eğitim, öğretim, araştırma, geliştirme faaliyetlerini destekler ve kurslar açar.
g) Ülkemizde ve dünyada kültür, bilim ve sanatın gelişmesi için her türlü çalışmayı tek başına veya başka kişi, kurum ve kuruluşlarla birlikte yapar.

VAKIF MERKEZİ ve KÜLTÜR-SANAT MERKEZİ / GALERİSİ
İlk kuruluş yıllarını Tünel General Yazgan Sokak’taki küçük bir binanın bir katında geçiren Nâzım Hikmet Vakfı, 1997 yılında Taksim Sıraselviler Caddesi’nde bulunan tarihi bir binanın birinci katına taşındı. Toplamda 500 m2’lik bir alan üzerinde iki daireden oluşan Vakfın yeni yerinde, dairelerden biri kültür merkezi olarak kullanılmak üzere düzenlendi. Son derece harap durumdaki bu daireler büyük bir dayanışmayla adeta imece yöntemiyle restore edildi.

Bu süreçte 85 kişilik küçük bir tiyatro salonu ve kulisi, ayrıca fuaye olarak da kullanılabilecek sergi salonları yapıldı. Bu merkezin salonu, koltukları satılarak, satın alanların adlarının da koltuk arkasına yazılmasıyla düzenlendi.

Koltuklarda isimleri olanlar:

Sanat ve kültür çevrelerinin de kullanımına açılan bu merkezde tiyatro gösterilerinin yanı sıra küçük dinletiler, haftalık toplantılar, söyleşiler, basın toplantıları düzenlendi. Daha sonra sanat galerisine dönüştürülen sergi salonlarında ise sanata ve sanatseverlere hizmet vermeye çalışıldı.  Aralarında Alaeddin Aksoy, Mustafa Ata, İbrahim Balaban, Adnan Çoker, Turan Erol, Mehmet Güleryüz, Ömer Uluç, Utku Varlık ve Şenol Yorozlu gibi isimlerin de yer aldığı çağdaş Türk resminin doruktaki sanatçılarının resimleri sergilendi.  Ayrıca Vakfın ruhuna ve amacına uygun olarak genç yeteneklere yönelik oyunculuk ve resim dersleri verildi.

Vakıf,  Nâzım Hikmet’e yönelik yasakların ortadan kalkması ve halkıyla gençleriyle buluşabilmesi için çalışmalar başlattı.  Ayrıca Vakfın önünde duran yurttaşlık sorununun çözümü için kampanyalar başlattı*. Vakıf Başkanı Samiye Yaltırım’ın bir yurt dışı (Paris) gezisi sonrasında hastalanarak vefat etmesi üzerine Başkan Vekili Aydın Aybay başkanlığa, Cevat Çapan ve Tarık Akan ise başkan vekilliğine getirildiler.

2002 yılının Nâzım Hikmet’in 100.doğum yılı olması nedeniyle çalışmalar çok önceden başlatıldı. Kültür Bakanlığı’na yapılan başvuru ile UNESCO’nun 2002 yılını dünyaya Nâzım Hikmet Yılı olarak önermesi kararı alınmasını sağladı. Bu kararla da Nâzım Hikmet dünya çapında etkinliklerle anıldı. Vakıf gerek ülke içinde gerekse dünyanın birçok bölgesinde programlar yaptı,  yapılanlara katkı sundu, işbirlikleri sergiledi.

Bu çerçevede, Mimar Sinan Üniversitesi salonlarında Milli Kütüphane ve Moskova’da bulunan Lenin Kütüphanesi ile işbirliği yapılarak Nâzım Hikmet Kitapları sergisi açıldı. Bu sergide dünyada yayınlanan onlarca dildeki Nâzım Hikmet Kitapları sergilendi. Yine aynı yerde Uluslararası Nâzım Hikmet Sempozyumu düzenlendi. Sempozyuma Türkiye’nin yanı sıra Almanya, Azerbaycan, Danimarka, Fransa,  İngiltere, İsrail ve Rusya’dan edebiyatçılar, araştırmacılar katıldı. Bu etkinliklerin açılış gecesi ise Atatürk Kültür Merkezi’nde Genco Erkal ve Zülfü Livaneli’nin katılımıyla yapıldı. Bu gecede, Vakfın hazırlattığı, Vakıf Bilgi Merkezi’nden daha önce yayınlanmamış Nâzım Hikmet görüntülerinin yer aldığı, müziğini Fazıl Say’ın bestelediği ve Can Dündar’ın yönettiği Nâzım Hikmet Belgeseli sunuldu.

Etkinlikler yıl boyunca sürdü. Fransa’da UNESCO Merkezi’nde tören yapıldı. Yine Fransa, Almanya, Rusya, Amerika, İngiltere gibi birçok ülkede sergiler açıldı, programlara kimi zaman Vakıf yöneticilerinin de katılımıyla katkı sunuldu.

2003 yılında Aydın Aybay’ın görevden ayrılması üzerine Rutkay Aziz Başkan seçildi. Tarık Akan ve Kıymet Coşkun Başkan Vekilliklerine getirildi. Tarık Akan’ın 2016 yılında vefat etmesinin ardından boşalan ikinci başkan yardımcılığı görevi Yönetim Kurulu üyesi Özcan Arca’nın oldu.